4.1 Temel Bilgiler

Telif hakkı kesin değildir. Telif hakkıyla korunmakta olan eserlerin izin gerektirmeyen bazı kullanımları vardır. Bu tür kullanımlar, telif hakkı sahiplerine normalde verilen özel hakların tabi olduğu sınırlamalardır ve telif hakkı için “istisnalar ve sınırlamalar” olarak bilinmektedir.

Telif hakkıyla ilgili istisnalar ve sınırlamalar, telif hakkı sisteminin oldukça önemli bir parçasıdır. Başkasının telif hakkıyla korunmakta olan çalışmasını kullanımınız telif hakkı istisna veya sınırlamaları kapsamına giriyorsa telif hakkını ihlal etmiş olmazsınız.

Yasa düzenleyiciler telif hakkı korumalarını oluşturduğunda telif hakkının özgün çalışmaların tüm kullanımlarını kısıtlamasına izin vermenin oldukça sorunlu olabileceğini fark ettiler. Örneğin; bilim insanları veya eleştirmenler, onlardan alıntı yapmadan nasıl oyunlar, kitaplar, filmler veya diğer sanat eserleri hakkında yazabilir? Ve telif hakkı sahipleri, incelemeleri olumsuz olabilecek kişilere lisans veya başka izinler verme eğiliminde olurlar mıydı?

Bu ve birtakım başka nedenlerden dolayı dünyanın birçok yerinde eleştiri, taklit (parodi), görme engelliler için erişim ve daha fazlası yapılan kullanımlar da aralarında olmak üzere açıkça telif haklarından çıkarılmıştır.

Bern Sözleşmesi, telif hakkı muafiyetlerini uygulayan ulusal mevzuatla ilgili ölçütleri belirlemiştir. Bu, “üç adımlı” test olarak bilinir ve başka birçok anlaşmada bir şekilde benimsenmiştir.

Bazı özel durumlarda bu tür eserlerin çoğaltılmasına izin verilmesi, bu tür bir çoğaltmanın eserin normal kullanımıyla çelişmemesi ve eser sahibinin meşru menfaatlerine makul olmayan bir şekilde zarar vermemesi koşuluyla, birlik ülkelerindeki mevzuata tabi olacaktır… Madde 9 (2)

Üç adımlı testin kapsamı ve uygulanması hakkında ek bilgi için bakınız:
Electronic Frontier Foundation’ın yayınladığı kısa açıklama.

Bütün ülkelerin kendi telif hakkı sistemi içinde istisnaları ve sınırlamaları vardır ancak yaklaşımlar ülkeden ülkeye çok büyük farklılıklar göstermektedir. ^[1] İstisnaların ve sınırlamaların nasıl uyumlu hâle getirileceği konusunda küresel tartışmalar vardır. Kenneth Crews, Ph. D. tarafından yapılan bu WIPO çalışması, dünyanın pek çok ülkesindeki kütüphaneler için telif hakkı istisnalarını ve sınırlamalarını karşılaştırarak sadece 32 ülkenin kütüphaneler için herhangi bir istisna veya sınırlama getirmediğini ve birçok ülkenin birden fazla istisna sağladığını tespit etmiştir.

Genellikle istisnaların ve sınırlamaların Telif Hakkı Yasası’nda yer almasının iki yolu vardır:

1. Telif hakkı kapsamı dışındaki belirli faaliyetleri sıralamak. Örneğin; Japon Telif Hakkı Yasası, telif hakkıyla korunan çalışmaların sınıflarda yayımlanmasına izin veren özel bir muafiyete sahiptir. Medeni hukuk ülkelerinde daha sıklıkla rastlanan bu yaklaşım, kamu tarafından hangi kullanımlara izin verildiği ve ihlal olarak kabul edilmediği konusunda bir netlik sağlama avantajına sahiptir. Bununla birlikte özel olarak istisnalar listesinde yer almayan herhangi bir şeyin telif hakkıyla kısıtlanmış sayılabileceği için sınırlayıcı da olabilir.

2. Diğer yol, yukarıda açıklanan üç adımlı test kapsamında izin verilen kullanımları açıklayan esnek kurallar eklemektir. Bu durumda mahkemeler, telif hakkı sahiplerinden izin alınması gerekmeksizin yapılabilecek işleri belirleyebilir. Bu yöntemin dezavantajı, belirsizliğe yol açabilmesidir. Amerika Birleşik Devletleri’nde bu yöntem uygulanmaktadır, ek olarak ABD Telif Hakları Yasası bazı istisnaları belirtmektedir. Amerika Birleşik Devletleri’nde dört adımlı test uygulanmaktadır, buna göre federal mahkemeler:

1. Kullanımın amacını ve özelliğini,

2. Telif haklı eserin türünü,

3. Telif haklı eserden alınan bölümün büyüklüğünü,

4. Kullanımın potansiyel pazar üzerindeki etkisini dikkate alarak karar vermektedir.

ABD’de adil kullanım konusunda açılan davalar hakkında bilgi için buraya tıklayın. Adil kullanım, istisnalar ve sınırlamalar hakkında ek bilgi içeren yayınlar için bakınız ek kaynaklar.

Birçok ülkede, telif hakkı sahiplerinin özel haklarına ilişkin başka bir sınırlama biçimi olan zorunlu lisanslama sistemleri de vardır. Bu yasal sistemler, telif hakkıyla korunan içeriği (örneğin müzik) belirli yeniden kullanım türleri için izin almadan kullanıma sunar ancak telif hakkı sahiplerine belirli (ve pazarlık konusu olmayan) ücretlerin ödenmesini gerektirir. Zorunlu lisans sistemleri, eseri kullanılan hak sahibine bir ödeme yapılması koşuluyla herkesin telif hakkıyla korunan eserlerin belirli kullanımlarını yapmasına izin verir.

Creative Commons bir organizasyon ve hareket olarak telif haklarına ilişkin sağlam istisnaları ve sınırlamaları desteklemektedir. Creative Commons’ın vizyonu olan araştırmaya ve eğitime genel erişim ve kültüre tam katılım, sadece lisans yoluyla elde edilemez. CC, eser sahiplerinin haklarını ve kullanıcıların-kamunun haklarını uygun şekilde dengeleyen bir telif hakkı sistemini desteklemektedir.