Telif hakkına sahip içerik oluşturucular, eserlerini başkalarının kullanmalarını kontrol eden özel (münhasır) haklara sahiptir. Çoğu ülke, münhasır haklar olan ekonomik haklar ile manevi haklar arasında bir ayrım yapar. Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü bunları şu şekilde tanımlar:

Ekonomik haklar: Hak sahiplerinin eserlerinin başkaları tarafından kullanılmasından maddi kazanç elde etmelerini sağlayan haklar.

Manevi haklar: Eser sahiplerinin çalışmalarıyla olan bağlarını sürdürmek ve korumak için birtakım eylemlerde bulunmalarına izin veren haklar.

Buna göre eğer bir kitabın telif hakkına sahipseniz başka hiç kimse sizden izin almadan o kitabı kopya edemez veya uyarlayamaz. (Madde 2.3’te anlatılan önemli koşullara tabi olarak.)

Unutmayın ki bir çalışmanın telif hakkı sahibi olmak ile o çalışmanın izin verilen kopyasının kullanımını kontrol etme arasında önemli bir fark vardır. Telif hakkı sahibi, eserlerinin kopyalarını çıkarma konusunda özel hakka sahip olurken eserleri basılı satın alan bir kişi genelde istediğini yapabilir. Örnek olarak bir arkadaşına ödünç verebilir, kütüphaneye bağışlayabilir veya bir sahafa satabilir. Bu nedenle bir kütüphane, izin istemeden veya eserler için tekrar ödeme yapmadan basılı eserleri istedikleri kadar ödünç verebilir. Bunu, kullanıcıların aynı eserlere erişim için satın aldığı bir veri tabanı aboneliği veya e-kitap ödünç verme sistemi ile karşılaştırın.

Birinin basılı bir esere sahip olması ya da onu kullanması eserin sahibine eser üzerinde herhangi bir telif hakkı vermez. Örneğin, bir müzenin 1000 yıllık bir heykeli varsa bu, heykel üzerinde herhangi bir telif hakkına sahip oldukları anlamına gelmez. Onu satmalarına, bağışlamalarına izin verilir ancak fotoğraf çekmek, çizim yapmak veya heykelin kopyalarını yapmak da dahil olmak üzere başkalarının eseri nasıl kopyalayacağını kontrol edemezler.

Uyarlama Hakkı

Telif hakkının münhasır haklarından biridir. Bir uyarlama (ya da bazen adlandırıldığı gibi bir türev çalışma), önceden var olan bir çalışmaya dayanan yeni bir çalışmadır. Bazı ülkelerde “türev eser” terimi, bu terimlerin her ikisini de farklı maddelerde kullanan Bern Edebiyat ve Sanat Eserlerinin Korunması Sözleşmesi’nde tanımlanan “uyarlamaları” içeren ancak bunlarla sınırlı olmayan değişiklikleri tanımlamak için kullanılır.

Bu eğitim kapsamında “türev çalışma” ve “uyarlama” terimleri, birbirinin yerine kullanılabilir ve şu anlama gelir:

Önceden var olan bir eserden yalnızca telif hakkı sahibinin izniyle yapılabilecek değişikliklerle oluşturulmuş bir eser. Mevcut bir eserde yapılan her değişikliğin bir uyarlama olarak kabul edilemeyeceğine de dikkat etmek gerekir. Genel olarak mevcut bir eserde yapılan değişiklik sonucunda ortaya “telif hakkı alınabilir” gibi yeni bir öneri çıkarsa örneğin bir roman, bir dilden başka bir dile tercüme edilirse veya bir romana dayalı bir film senaryosu yazılırsa o tercüme veya senaryo, uyarlama veya türev eser sayılmaktadır.

Telif hakkı sahipleri genellikle başkalarına çalışmalarını uyarlamaları için izin verir. Uyarlamaların kendi telif hakları vardır ancak bu haklar yalnızca uyarlamaya özgü yeni unsurlar için geçerlidir. Örneğin; bir şiirin yazarı, birine uyarlama yapması için izin verirse kişi kıtaları yeniden düzenleyebilir, yeni kıtalar ekleyebilir ve bazı ifadeleri değiştirebilir. Genel olarak eserin ilk/orijinal yazarı, uyarlama dışında kalan şiir ögelerinin tüm telif hakkını elinde tutar ve şiiri uyarlayan kişi, şiire yaptığı yeni katkıların telif hakkına sahiptir. Bir türev çalışma oluşturmak, önceden var olan çalışmanın oluşturucusunun sahip olduğu telif hakkını ortadan kaldırmaz.

Manevi Haklar

Çoğu ülkede manevi haklar vardır. Manevi haklar, yazar hakları geleneğine dayanır ve yazar ile eser arasındaki bağı bazen sınırsız olarak koruyan haklardır. Manevi haklar, telif hakkı sahiplerinin başkalarının eserlerinden maddi olarak faydalanmalarını kısıtlamak için verilen haklardan farklıdır ancak bunlar birbiriyle yakından bağlantılıdır.

Manevi haklar, genel olarak eserin sahibi olarak tanınma hakkını (geleneksel olarak “babalık hakkı” olarak bilinir) ve eserin bütünlüğünü koruma hakkını (genellikle eserin veya girişin tahrif edilmesine itiraz etme hakkını) içerir.

Manevi hakları kabul eden ülkeler, bunları o kadar önemli bir bütün olarak kabul eder ki çoğu durumda bu haklar eser sahipleri tarafından lisanslanamaz veya feragat edilemezler. Aynı zamanda eser üzerindeki maddi hakların süresi dolmuş olsa da sınırsız olarak devam eder. Creative Commons lisansları ve yasal araçlar bu hakları göz önünde bulundurur. Bu önemli haklar hakkında daha fazla bilgi için lütfen ek kaynaklara bakın.

Not: ABD’deki (ve diğer teamül hukuku ülkelerindeki) bazı yasal gelenekler, “manevi hakları” telif hakkı kapsamının dışında ayrı bir hak olarak değerlendirir ve telif hakkını yalnızca maddi haklar olarak kabul eder. Dünyadaki çoğu ülke için maddi ve manevi haklar birbirine bağlıdır. ABD’deki manevi haklar hakkında daha fazla bilgi için ek kaynaklara bakın.

Benzer ve İlgili Haklar

Benzer ve ilgili haklar (birçok ülkede “komşu haklar” olarak bilinen haklar dahil) telif hakkıyla korunmakta olan çalışmalarla ilgilidir ve yukarıda belirtilen temel hakların dışında ek münhasır haklar tanır. Bu hakların bazıları uluslararası anlaşmalar tarafından yönetilir ancak ülkeden ülkeye de değişiklik gösterir. Genel olarak bu haklar, yazarı kendisi olmayan ancak eserin kamuya iletilmesiyle ilgilenen yayıncılar ve sanatçılar gibi kişilere “telif hakkı benzeri” bazı haklar vermek üzere tasarlanmıştır. Japonya gibi bazı ülkeler, bu hakları telif hakkının bir unsuru olarak kabul etmiştir; diğer ülkeler ise bu haklar telif hakkıyla doğrudan ilgili olsa da hakları ayrı olarak ele alırlar.

CC lisanslarının kapsadığı bu hakları ifade etmek için “Benzer Haklar” terimi kullanılırken Bölüm 3.2’de öğrenileceği üzere CC0’da ise biraz daha farklı bir hak kavramını kapsayan “İlgili Haklar” terimi kullanılır.

Bu hakların ayrıntılı bir şekilde tartışılması bu bölümün kapsamı dışındadır. Bunların var olduğunu ve Creative Commons lisanslarının ve kamu malı araçlarının bu hakları kapsadığını bilmek önemlidir. Bu haklara sahip olanların, CC araçlarını kullanarak eserleri halkın kullanımına açma izni vermesi durumunda, bu hakları ihlal edeceği bilincinde olması gerekmektedir. Benzer ve ilgili haklar hakkında daha fazla bilgi için lütfen ek kaynaklara bakın.

Kamunun, telif hakkı sahibinden izin almadan telifli eserleri kullanması mümkün müdür?

Birçok ülke, kamunun telifli eserleri izin almaksızın ve eser sahiplerine verilmiş münhasır hakları ihlal etmeksizin kullanması için bazı haklar vermektedir. Bunlara genelde telif hakkının “istisnaları ve sınırlamaları” adı verilmektedir.

Sınırlamaların ve istisnaların belirlenmesinde iki yaklaşım vardır. Bazı sınırlamalar ve istisnalar, istisnadan faydalanan kesimleri ve istisnanın uygulanabileceği şartları belirtmektedir. Eğitime özgü ve özel istisnalar veya engelli kişiler için istisnalar buna örnektir.

Diğer istisnalar ve sınırlamalar esnek olup belirli koşullar karşılandığı sürece bir eserin daha geniş kullanımlarına izin verebilmektedir.

Bazı ülkelerde, Amerika Birleşik Devletleri’nde “adil kullanım” kavramı veya bazı İngiliz Milletler Topluluğu ülkelerinde “adil işlem” gibi esnek istisnalar ve sınırlamalar vardır. Küresel Güney’de medeni kanun geleneğini sürdüren ülkeler de dahil olmak üzere dünyanın birçok yerinde eğitime özgü istisnalar ve sınırlamalar da vardır. Bu kavramları Bölüm 2.4‘te ayrıntılı olarak inceleyeceğiz.

Ülkeler, hem detaylandırılmış hem de esnek sınırlamalar ve istisnaların bir kombinasyonuna sahip olabilir. Örneğin, ABD’de sektöre özel bir sınırlama ve istisna olan TEACH Act Yasası’nda çok geniş kapsamda olan bir adil kullanım vardır.

Bilmemiz gereken en önemli şey Telif Hakkı Yasası, telifli çalışmanın her kullanımı için telif sahibinden izin almayı gerektirmiyor. Telif sahibi ve kamu yararı ihtiyacını dengeleyen telif hakkı politikası kapsamında bazı kullanımlara izin veriyor.