Bölüm 1: Creative Commons Nedir?
3.1 Temel Bilgiler
GKAM’lar dünyadaki bilgi ve kültüre katkı sağlayan temel kurumlardır. GKAM içerikleri, bugün CC lisanslı veya kamu malı olan yaklaşık 2 milyar eserin önemli bir kısmını oluşturmaktadır.
Bu bölümde;
1. GKAM’ların kaynaklara erişimi açmayı düşünürken karşılaştığı bazı sorunları ve faydalarını öğreneceğiz.
2. Bazı kurumların Açık GKAM çalışmalarına nasıl öncülük ettiğinin kısa bir tarihçesini inceleyeceğiz.
Kültür Kurumları, Online Miras ve İnternet
İlk olarak şu soruyla başlayalım: “GKAM” topluluklarının ortak noktası nedir?
Bu farklı kurumlar arasında var olan ilişki nedir? Genel olarak “GKAM” kavramından bahsedildiğinde, kültürel veya dokümanter mirası bünyesinde barındıran ve bu mirasla ilgilenen kurumlara veya topluluklara atıfta bulunuyoruz. Bu kurumların her biri çalışmalarının bir noktasında telif hakkıyla ilgili sorularla karşı karşıya kalıyor. Ve bu kurumların koleksiyonları, sanatsal değerden ziyade belgesel değere (örneğin arşivler) sahip olsa bile bu kayıtlar birisi tarafından oluşturuldu. İçerik oluşturucu, bu kayıtların (eserlerin) telif hakkına sahip olabilir. Eserler sayısallaştırıldığında kurumlar telif hakkı statülerini netleştirir.
Önce açık hareketlerin işlevlerinin bu kurumların işlevleriyle nasıl örtüştüğünü inceleyelim. Arşiv niteliğindeki kültürel miras kurumları dünya toplumları tarafından insanlık hafızasının büyük bir kısmına emanet edilmiştir. Bu mirası taşımak zorlu bir görevdir. GKAM’lar ayrıca güncel içerik üreticileriyle geçmişteki içerik üreticileri arasında önemli bir köprü görevi görür: Yeni sanatçılara, yazarlara ve araştırmacılara yeni eserler oluşturmaları için ilham veren bilgi ve kültürel mirasa erişimi sağlarlar.
Bununla birlikte GLAM’larda bulunan eserlerin çoğu hâlâ dijital ortama aktarılmamıştır. Kurum, büyük kaynak gerektiren dijitalleştirme faaliyetlerine girişmedikçe ve dijitalleştirilmiş çalışmalara halkın erişimini sağlamadıkça çoğu kullanıcı tarafından erişilemez. Bu büyük orandaki içeriği dünya genelinde halkın erişimine sunmak, GKAM’ların görev ve sorumluluklarının özünü oluşturmaktadır. Çoğu kültürel miras kurumunun görevlerindeki odak nokta, sahip oldukları eserleri araştırmacıların, eğitimcilerin ve halkın erişimine açmak, bunları korumak ve bu kurumlar tarafından kültürel miras niteliğinde oluşturulan bilgiye erişimi sağlamaktır. Ancak dijitalleştirilmiş çalışmaları erişime açmak, kurumlar için önemli zorluklar oluşturur:
- Açık erişim uygulamaları nasıl sürdürülecek?
- Kurumlar arşivlerini dijitalleştirirken ve erişime açarken hangi telif hakkı unsurlarına dikkat etmelidir?
- Bu önemli haklar nasıl işlenecek ve yönetilecek?
- Dijital eserlerdeki hakların lisanslandıktan sonra elde edilen lisans gelirlerine ne olacak?
- Ve birisi, bir eseri uygunsuz şekilde kullanırsa ne olacak?
- Telif hakları veya diğer yeniden kullanım izinleri ve şartları halka nasıl iletilir?
Bunlar önemli olsa da daha genel çerçeveden bakmak da önemlidir. Çoğu kültürel miras kurumu; bilgiyi daha ulaşılabilir hâle getirmeyi, öyküleri paylaşmayı, insanlara ilham vermeyi, izleyicileri buluşturmayı, bilgiyi gelecek nesiller için muhafaza etmeyi, bilgi ve kültürü yaymayı amaçlamaktadır. Hangi platform bu amacı internetten daha iyi gerçekleştirebilir?
GKAM’ların arşivlerini muhafaza etmek gibi kurumsal yükümlülükleri vardır ve bu yükümlülükler kurum kimliklerinde yazılıdır. GKAM’lar çevrim içi platformda kâr elde etmektense arşivlerini daha geniş kitlelerle paylaşma konusunda daha isteklidirler. Böyle bir durumda GKAM’lar, kamu malı eserleri erişilebilir hâle getirerek ve dijital platformda aynı hedef için çalışan diğer kişilerle iş birliği yaparak kültürel temsiliyetin kapsamını genişletmek için daha fazla imkâna erişmiş olurlar. Tabii bu başka bir soruyu da akla getiriyor: “GKAM’lar işlerini ekonomik olarak nasıl sürdürecekler?” Diğer güçlü ticari kurumlarla rekabetleri söz konusu olduğunda korudukları eserlere nasıl daha fazla tanınırlık kazandırabilirler? Açık faaliyetler, bu soruların bir kısmının cevaplanmasına katkıda bulunabilir.
Açık faaliyetleri benimsemek ve arşivlerindeki çalışmaları açık bir şekilde yayımlamak, GKAM’ların görevleri doğrultusunda daha aktif bir şekilde çalışmalarına ve 21. yüzyıl kullanıcılarıyla olan bağlarını güçlendirmelerine yardımcı olur. Bu da GKAM’ların çalışmalarının daha fazla tanınmasına, yeni kitlelere ulaşmasına, bunların yanı sıra arşivlerinin yenilikçi yöntemlerle kullanılmasına olanak sağlar. Korumakta oldukları kültürel unsurları, bir sorumluluk bilinciyle paylaşmayı amaçlayan birçok GKAM, Creative Commons ve onun yasal araçlarının, özellikle RightsStatements gibi diğer araçlarla birlikte kullanıldığında da bu hedefe ulaşmak için iyi bir sonuç verdiğini görmektedir. Bu araçlar, GKAM’ların kullanıcılara bir çalışmanın telif hakkı statüsünü, onu kullanıp kullanamayacaklarını ve nasıl kullanacaklarını iletmesini kolaylaştırmaktadır.
GKAM’ların kendi kültürlerinde sahip oldukları güvenilir pozisyon, daha eşitlikçi, çeşitli ve gerçek anlamda çevrim içi küresel ortak olan (commons) oluşturmak için eşsiz bir fırsat sunmaktadır. Bunun yanı sıra açık araçlar kullanılarak yayımlanan ücretsiz ve açık dijital miras, eğlence, eğitim ve bilimsel içeriklerin önemli oranda geliştirilmesi için yardımcı olabilir.
Bölüm 1.1‘de, mevcut Telif Hakkı Yasaları ile internetin sağladığı daha fazla paylaşım imkânı arasındaki durumu açıkladık. İçeriklerini çevrim içi kullanıcılara açmak isteyen GKAM’lar bu durumu dikkate almaktadır. Çoğu zaman dijitalleştirme çalışmaları telif hakkı kısıtlamalarından dolayı aksamaktadır. Bu nedenle, telif hakkı yasaları, lisansları ve araçları, kültürel miras içeriklerini kapsayan her türlü dijital çalışmanın bütüncül bir parçasını oluşturur. Telif hakkı ile alakalı bütün konuları günlük dijital iş süreçlerine dahil etmek önemlidir.
Creative Commons, lisanslar ve kamu malı araçların yanı sıra telif hakkı uzmanlığı ve geniş bir ortak ağ sağlayarak bilgi ve kültürün daha iyi paylaşılması hedefine katkıda bulunabilir.
Açık GKAM’ın zorlukları ve fırsatlarını Bölüm 7’de ayrıntıları ile işleyeceğiz.
